Ngày 12-3-1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương ra Chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta", phát động cao trào kháng Nhật cứu nước trong cả nước. 

Tháng 8 năm 1945, sau khi đánh bại phát xít Đức, Liên Xô tuyên chiến với phát xít Nhật và trong vòng một tuần lễ, đánh tan đạo quân Quan Đông thiện chiến hơn một triệu tên của Nhật. Ngày 14-8-1945, Nhật Hoàng phải tuyên bố đầu hàng Đồng Minh và Liên Xô không điều kiện. Tại Đông Dương, tinh thần lực lượng quân đội Nhật suy sụp, chính quyền tay sai hoang mang cực độ. 

Thời cơ tổng khởi nghĩa đã đến. Ngày 13-6-1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng ở Tân Trào (Tuyên Quang) hạ lệnh tổng khởi nghĩa trong toàn quốc. Ngày 16-8-1945, Đại hội quốc dân Tân Trào do Tổng bộ Việt Minh triệu tập tán thành chủ trương tổng khởi nghĩa của Đảng. Đại hội quốc dân quyết định lấy cờ đỏ sao vàng 5 cánh làm quốc kỳ, bài Tiến quân ca làm quốc ca, cử ra Chính phủ lâm thời (Ủy ban giải phóng) do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch.

Ở địa bàn Đắk Lắk (trong đó có địa bàn Đắk Nông), ngày 14-8-1945, Ban Lãnh đạo lâm thời tỉnh Đắk Lắk triệu tập Hội nghị chuẩn bị cho khởi nghĩa giành chính quyền trong tỉnh tại thị xã Buôn Ma Thuột. Hội nghị chủ trương 2 vấn đề lớn là tăng cường tuyên truyền, giác ngộ nhằm nắm chắc lực lượng bảo an binh, gấp rút chuẩn bị khởi nghĩa trên địa bàn toàn tỉnh, trước hết là ở những vùng trọng điểm, những đồn điền có phong trào cách mạng phát triển mạnh và cử người liên lạc đi Khánh Hoà xin cán bộ tăng cường cho Đắk Lắk, bàn cách phối hợp hành động.

Được tin Nhân dân huyện Vạn Ninh và một số xã miền tây huyện Ninh Hòa, Khánh Hòa khởi nghĩa giành chính quyền, tối 17-8-1945, Tỉnh bộ Việt Minh Đắk Lắk quyết định và tiến hành thắng lợi cuộc khởi nghĩa mở màn tại đồn điền Ca Đa. Đây là cuộc khởi nghĩa từng phần giành thắng lợi đầu tiên ở Đắk Lắk. Tiếp đó, tại một số đồn điền khác trong tỉnh như đồn điền ở km 7, 17, 24, 29, các cơ sở Việt Minh lãnh đạo công nhân và nông dân đứng lên khởi nghĩa giành quyền làm chủ, ra mắt Ủy ban Việt Minh. Đó là những cơ sở đầu tiên trong tỉnh giành chính quyền về tay nhân dân lao động.  

Ngày 19-8-1945, đoàn cán bộ miền xuôi tăng cường cho Đắk Lắk gồm các đồng chí Huỳnh Bá Vân, Đào Xuân Quý... đã về tới đồn điền Ca Đa và tin Khánh Hoà khởi nghĩa thắng lợi cổ vũ nhân dân các đồn điền và các buôn trong tỉnh tiếp tục đứng lên giành chính quyền về tay Nhân dân. Chỉ trong ngày 19-8, được công nhân đồn điền Ca Đa hỗ trợ, chính quyền cách mạng được thành lập ở nhiều đồn điền và buôn ấp từ km 49 đến km 3 trên đường số 21 và dọc tỉnh lộ số 8 từ Buôn Ma Thuột đi MêWal. Đồn điền Ca Đa được chọn làm nơi đặt cơ quan lãnh đạo, chỉ đạo tổng khởi nghĩa trong toàn tỉnh. 

Hội nghị bầu Ban Lãnh đạo khởi nghĩa, phân công cán bộ phụ trách công tác công vận, nông vận, binh vận... và chờ đoàn cán bộ từ Nha Trang tăng cường để tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền tại thị xã Buôn Ma Thuột, cử Ủy ban khởi nghĩa do đồng chí Phan Kiệm làm Trưởng ban, Phạm Sĩ Vịnh làm Phó ban, các ủy viên Nguyễn Trọng Ba, Huỳnh Bá Vân, Y Ngông Niê Kđăm, YBih Alêô, Thái Xuân Đồng. Hội nghị cũng đề cử người đứng đầu Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời do Phạm Sĩ Vịnh làm Chủ tịch và Yblô làm Phó Chủ tịch.

Tối 21-8-1945, đoàn cán bộ từ Khánh Hòa do đồng chí Bùi San dẫn đầu tăng cường cho Đắk Lắk về tới Buôn Ma Thuột, cùng Ủy ban khởi nghĩa xây dựng kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền tại tỉnh lỵ Đắk Lắk. 

15 giờ ngày 24-8-1945, cuộc mít tinh giành chính quyền diễn ra tại sân vận động thị xã Buôn Ma Thuột, quy tụ hơn 3.000 đồng bào các dân tộc Ê Đê, Gia Rai, M'Nông và 500 lính bảo an binh, những người đã quay súng về với cách mạng. Đại biểu Mặt trận Việt Minh tuyên bố xoá bỏ chính quyền tay sai phản động của phát xít Nhật và thành lập chính quyền cách mạng của nhân dân lao động, kêu gọi các tầng lớp nhân dân trong tỉnh ủng hộ chính quyền, tham gia xây dựng cuộc sống mới. Quần chúng hô vang các khẩu hiệu cách mạng: "Việt Nam hoàn toàn độc lập", "Ủng hộ Việt Minh", "Đả đảo phát xít Nhật"... Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tại thị xã thành công rực rỡ.

Trong khí thế tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Tây Nguyên nói riêng, cản nước nói chung, tại các huyện nay thuộc tỉnh Đắk Nông, như Đắk Mil, Đắk Song, Đắk Rlấp, Krông Nô..., dưới sự lãnh đạo của cán bộ, hội viên Việt Minh, quần chúng nhân dân đã đoàn kết, cùng nhau đứng lên đấu tranh giành chính quyền. 

Ngày 23-8-1945, tại huyện lỵ Đắk Mil, trước cuộc mít tinh của đông đảo quần chúng, đại diện Mặt trận Việt Minh huyện tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai bù nhìn, thành lập Ủy ban cách mạng lâm thời huyện.

Tại Đắk R'Lấp, nhân dân các buôn khu vực Ba ranh giới nổi dậy tham gia mít tinh lớn tại buôn Bu Prăng, do đồng chí Nguyễn Trọng Ba tổ chức chào cờ đỏ sao vàng và ảnh Bác Hồ, ăn mừng cách mạng thành công. Sau đó lần lượt mít tinh, thành lập chính quyền cách mạng ở các tổng, đập phá tượng đài Hăng ri met và dựng bia kỷ niệm N'Trang Lơng tại Ngã Ba ranh giới (nay thuộc huyện Tuy Đức, tỉnh Đắk Nông).

Tại huyện Đắk Nông (thời điểm này thuộc tỉnh Đồng Nai Thượng), diễn biến cuộc đấu tranh giành chính quyền gặp nhiều khó khăn. Đến 28-8-1945, được sự hỗ trợ của Đảng bộ và Nhân dân tỉnh Lâm Viên (Lâm Đồng ngày nay), tổng khởi nghĩa đã giành thắng lợi.

Ngày 2-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thay mặt cho Chính phủ lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đọc bản Tuyên ngôn độc lập, tuyên bố trước quốc dân và thế giới sự ra đời của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Tuyên ngôn độc lập thể hiện ý chí, nguyên vọng cơ bản của nhân dân, là kết quả của quá trình đấu tranh anh dũng trong hàng trăm năm của nhân dân Việt Nam với ước vọng thoát khỏi cảnh lầm than, xiềng xích của chế độ phong kiến và thực dân đế quốc.

Như vậy, cùng với cả nước, cách mạng Tháng Tám 1945 đã thành công tại địa bàn Đắk Nông, Nhân dân các dân tộc nơi đây dưới sự lãnh đạo của Đảng và Mặt trận Việt Minh đã vùng lên làm chủ vận mệnh của mình, mở ra một thời kỳ mới trong lịch sử đấu tranh cách mạng của nhân dân Tây Nguyên anh hùng. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tại các địa phương trong tỉnh Đắk Lắk nói chung và địa bàn Đắk Nông nói riêng đã diễn ra đúng thời cơ và giành thắng lợi, góp phần vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám trong cả nước. Từ đây, sau gần 100 năm chịu ách cai trị của thực dân Pháp và 5 năm dưới sự cai trị của phát xít Nhật, sự thống trị của chế độ phong kiến phản động lỗi thời, lạc hậu, hại dân, hại nước, lần đầu tiên, Nhân dân ta đã lật đổ bộ máy cai trị dã man, tàn độc đó để lập nên một nhà nước Cộng hòa dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á; từ thân phận của một người dân nô lệ giành vị thế trở thành chủ nhân đất nước, những con người hoàn toàn được tự do trong lao động, sản xuất, trong học tập và phát triển toàn diện các giá trị, đất nước bước vào một kỷ nguyên của độc lập dân chủ và chủ nghĩa xã hội.

(Phạm Lục-BTGTU)

Nguyễn Văn Chinh