Người Dao trên địa bàn tỉnh ta nổi tiếng với nhiều loại xôi dẻo thơm, ngọt bùi như xôi trắng, xôi sắn và xôi ngũ sắc. Ngày thường, người Dao thích làm xôi sắn cho bữa ăn hằng ngày hay mang theo làm lương thực những lúc lên nương rẫy xa. Xôi ngũ sắc được nấu trong ngày đặc biệt như đám cưới, Tết Thanh minh, Rằm tháng Bảy hay khi có khách quý đến chơi nhà. Vào những dịp quan trọng như Lễ cúng cơm mới hay Lễ cấp sắc, người Dao luôn chuẩn bị những gói xôi nếp trắng làm lễ vật dâng cúng thần linh, tổ tiên.

Lá dong được người Dao dùng để gói xôi dâng cúng

Khi vụ mùa vừa kết thúc, thóc lúa đã phơi khô, người Dao làm mâm cơm để mời thần linh, ông bà tổ tiên về hưởng. Ngoài các món ăn từ thịt gà, thịt lợn, thịt sóc, cá… theo nghi thức truyền thống, vật phẩm không thể thiếu trong mâm cúng là xôi. Món xôi nếp từ những hạt gạo đầu tiên của vụ mùa như nói lên lòng thành kính của gia chủ. Đây được xem là biểu tượng của mùa lúa mới cũng như thể hiện sự trân trọng biết ơn của người Dao đối với tổ tiên, trời đất đã đem đến cho họ một mùa màng tươi tốt. Những hạt gạo trắng ngần, thơm ngon khẳng định một năm gia đình được no đủ.

Xôi chín được đổ dàn đều ra mẹt, hơi bốc thơm lừng, những hạt xôi nếp dẻo, trắng trong được mọi người gói trong lá dâng cúng thần linh, tổ tiên

Qua những lễ vật dâng cúng, người Dao cầu trời đất, thần linh, đặc biệt là thần lúa tiếp tục phù hộ cho vụ mùa mới bội thu. Mỗi gói xôi chứa đựng biết bao giọt mồ hôi và công sức của gia đình. Nó còn gói trọn những ước mơ về hạnh phúc, khát vọng no đủ của người Dao. Sau lễ cúng, những gói xôi được đem mời bà con lối xóm như thể hiện tấm lòng chân thành, mến khách. Không rực rỡ, bắt mắt như món xôi ngũ sắc (trắng, đen, vàng, xanh, đỏ), gói xôi nếp dâng cúng giữ nguyên màu trắng ngà, mùi thơm đặc biệt của hạt gạo nếp nương.

Màu trắng tượng trưng cho sự tinh khiết của đất trời, của hạt sương sớm mai trên đồi núi. Những nắm xôi trắng được gói gọn trong lá chuối, lá dong hay các loại lá rừng. Người Dao chọn lá gói xôi có mùi thơm dịu, khi hơi nóng của xôi bóc ra mà tinh dầu trên lá không lấn át, làm mất mùi vị đặc trưng của nếp lại tốt cho sức khỏe. Nắm xôi trắng bọc trong những chiếc lá màu xanh dung dị và chân phương của núi rừng nhưng chứa đựng tấm lòng, sự thơm thảo của con cháu người Dao.

Lá dong được người Dao dùng để gói xôi dâng cúng

Cấp sắc là một nghi lễ quan trọng của dân tộc Dao. Mỗi người đàn ông Dao đều phải trải qua lễ cấp sắc. Nghi lễ đánh dấu sự trưởng thành cũng như sự thừa nhận của cộng đồng về người được cấp sắc. Trải qua lễ cấp sắc, người con trai mới được xem là trưởng thành cả về mặt thể chất cũng như tinh thần.

Trong ngày lễ, phụ nữ Dao đồ rất nhiều xôi để dâng cúng và mời khách. Gạo nếp để đồ xôi phải là thứ gạo do chính gia đình trồng trên nương. Những hạt gạo ngon, thơm, đều được chọn lựa, sàng kỹ những hạt vỡ, tấm rồi ngâm trong nước vài giờ đồng hồ mới mang ra đồ trong chõ. Chõ xôi truyền thống của người Dao được làm bằng thân cây cọ hoặc gỗ thơm.

Thân cây được gọt đẽo, để thủng hai đầu, đầu to để đậy vung, đầu nhỏ lắp phên đan bằng tre hoặc nứa. Gạo nếp cho vào chõ rồi đặt lên trên nồi đồ. Nồi đồ xôi phải thật kín. Quá trình đồ xôi phải giữ lửa cháy đều, đượm than giúp gạo chín dẻo, thơm đậm, cầm nắm mà không bị dính tay.

Gói xôi nếp trắng gói lá dong làm "sợi dây" kết nối với thần linh trên mâm cúng của người Dao

Mỗi phụ nữ người Dao nắm cho riêng mình bí quyết đồ xôi để cho hạt gạo nở căng đều, mềm dẻo, không nát. Mở chiếc lá gói bên ngoài, mùi nếp mới bay lên thơm nức cả lòng. Gói xôi nóng hổi đãi mọi người đến dự lễ cấp sắc thường được ăn kèm với các món ăn truyền thống khác của người Dao như thịt gác bếp nướng, thịt nướng ống tre, thịt rim, thịt xào gừng hay lá chanh…

Cùng với các lễ vật khác, những gói xôi nếp được đặt ngay ngắn trên bàn cúng trong lễ cấp sắc

Người Dao rất ưa chuộng xôi nếp. Xôi đầy đủ dinh dưỡng, kết hợp với nhiều món ăn khác thơm ngon khó cưỡng, kích thích cảm giác thèm ăn. Vì thế hàng năm, người Dao thường cấy khá nhiều lúa nếp. Vất vả cấy trồng, chăm bón mới có được những hạt gạo ngon, vậy nên người Dao rất biết trân quý những sản phẩm làm ra từ gạo nếp như bánh dầy, bánh chưng, xôi… Gói xôi là sự thơm thảo của người Dao, cũng chính là lời nguyện ước về cuộc sống an lành, may mắn, mùa màng bội thu.